De Kanttekening
Sinds de grote trek van hippies naar India in de jaren zestig staan de deuren van het land steeds verder open voor westers toerisme. Een van de grote trekpleisters van het Indiase avontuur is de mystiek en het spirituele imago dat het Zuid-Aziatische land geniet. Doordat deze spiritualiteit mee terug kwam in de stoffige rugtassen van de hippies en door de komst van Indiase goeroes naar het westen, groeide yoga en aanverwante praktijken uit tot een wereldwijd fenomeen en begint zelfs het ongrijpbare India meer in het oog te komen van de mainstreamreizigers, yogi’s en soul seekers.
Ondanks dat er geen exacte cijfers zijn, ziet de Indiase overheid yoga en andere vormen van spiritualiteit als een van de meest potentierijke sectoren in de snelgroeiende toeristenindustrie. Daarom heeft de recentelijk herkozen regering van Narendra Modi de ontwikkeling van spiritueel toerisme tot een van de speerpunten in haar beleid gemaakt. Om India beter op de internationale kaart te zetten als het land van yoga richtte Modi zelfs een speciaal ministerie opgericht voor yoga en traditionele geneeswijzen. Dit ministerie helpt de promotie van yoga, biedt een overzicht van authentieke en door de overheid goedgekeurde instituten en helpt met het verspreiden van educatief materiaal over yoga, de diverse yogaposities en kennis over verschillende klassieke vormen van natuurgeneeswijze, waaronder het populaire ayurveda. Ook liggen er plannen klaar voor het verbeteren van infrastructuur en bereikbaarheid van pelgrimsplaatsen en yogabestemmingen, het opschonen van de omliggende natuur en het werken aan een hogere kwaliteit gezondheidszorg, hygiene en veiligheid.
Volgens Aloke Bajpai, oprichter van het Indiase hotelboekingsplatform Ixigo, maken buitenlandse toeristen al 40 procent uit van de bezoekers aan enkele belangrijke spirituele bestemmingen. ‘Het is fascinerend om te zien hoe ook niet-Indiërs neigen naar dit soort traditionele, culturele en spirituele ervaringen. Het aantal buitenlandse toeristen zal in 2018 naar verwachting groeien tot ruim dertig miljoen bezoekers per jaar. De trend laat duidelijk zien dat yoga- en spiritueel toerisme aan het groeien is. Steden als Varanasi, Mysore en Rishikesh bieden niet alleen een authentieke Indiase ervaring, maar je kan er ook tot rust en bezinning komen. Of je dat nou doet in een luxe ayurvedische spa of in een klassieke yoga-ashram, het aanbod wordt steeds breder, gevarieerder en meer aangepast aan de standaarden van internationale reizigers.’
‘India is de bakermat van yoga en spiritualiteit’, roept Ishwar Basavaraddi enthousiast. De directeur van het door de overheid opgezette Morarji Desai National Institute of Yoga vertelt dat de buitenlandse yogi’s komen vanwege het enorme aanbod aan spirituele activiteiten. ‘Iedereen die geinteresseerd is in yoga zal vroeg of laat aan India denken. In hun thuisland gaan westerlingen naar luxe studio’s met vloerverwarming of airconditioning en worden yogasvormen beoefend die hier niet eens bestaan, maar hier kunnen zij proeven van de echte oude yogacultuur in traditionele setting en onder begeleiding van leraren die zich volledig wijden aan deze levenskunst.’
Wat is yoga?
Er bestaat volgens Basavaraddi veel onduidelijkheid over wat yoga nu eigenlijk is. ‘Vraag het de gemiddelde yogi in New York, Londen of Amsterdam en ze beginnen meteen te praten over asana’s, de rek- en strekhoudingen gericht op het lichamelijk welzijn. Voor ons is dit echter maar een van de vele betekenissen van het woord yoga.’ Basavaraddi legt uit dat yoga een minstens 5000 jaar oude leer is, veel ouder dan de populaire bewegingsleer, die gericht is op een diepe staat van meditatie en eenwording met God of het universum. ‘De definitie die ons instituut eraan geeft is dat het een spirituele discipline is, gebaseerd op een extreem subtiele wetenschap die zich richt op het brengen van harmonie tussen lichaam en geest. Iemand die deze eenwording met het universum realiseert en ervaart bereikt de staat van yoga en wordt een yogi genoemd. Deze hoogste staat noemen wij moksha, nirvana ofwel bevrijding van al het menselijk leed en het overstijgen van onnatuurlijke schommelingen in de geest. Maar’, zegt Basavaraddi knipogend, ‘ik ga al even mee in de yoga-scene en moet de eerste verlichte yogi nog ontmoeten. Daarom begrijp ik best dat deze termen voor veel 21e-eeuwse beoefenaars nogal abstract klinken. Toch blijft de Indiase overheid haar best doen om dit diepere begrip en hogere doel van yoga te blijven delen.’
In India wordt gezegd dat yoga zo oud is als de mensheid zelf, ontstaan als een wetenschappelijk systeem dat reikt van astrologie tot muziek, van bestaansfilosofie tot het bouwen van een huis en van geneeskunde tot de tegenwoordig populaire bewegingsleer die wij in het westen kennen als yoga. In haar 5000 levensjaren is yoga dan ook behoorlijk van vorm veranderd. Waar het vroeger een meditatieve, monnikachtige discipline was voor een heel klein aantal individuen die alles wilden opgeven voor het bereiken van de verlichting, is yoga voor de overgrote meerderheid van de westerlingen een reeks bewegingen, posities en ontspanningsoefeningen.
Hoewel yogapraktijken duizenden jaren lang het domein waren van baba’s en kluizenaars, ontstond ruim honderd jaar geleden yoga voor de gewone man. Bekende spiritueel leraren als Vivekananda, Sivananda en Yogananda begonnen toen met het verspreiden van deze zogenaamde yoga for householders. Hiermee braken zij met de eeuwenoude traditie van mondelinge overlevering van leraar op discipel en openbaarden zij de vele mysterieuze paden van yoga aan zowel Indiase als westerse leken. Deze leraren begonnen met het uitdragen van yoga in Amerika en later Europa, wat al snel leidde tot een vorm van yoga waarin de scherpe randjes vanaf gingen. Hoewel nog altijd gebaseerd op oude yogipraktijken als een strikte ethische code, filosofie, het zingen van mantra’s, het controleren van de ademhaling en het kalmeren van de geest door meditatie, lag de initiele interesse van veel studenten bij het meer toegankelijke asanayoga. Veel van de rigide klassieke houdingen werden versimpeld, de eeuwenoude reinigingstechnieken grotendeels geskipt en de religieuze elementen aangepast aan de kaders van de westerse studenten.
Toch kent India naast moderne yogastudio’s en scholen nog altijd tal van traditionele ashrams, een soort kloosters waar religieuze praktijken, chants, strenge routine, discipline en dieet worden gecombineerd met verschillende vormen van yoga. Sommige ashrams richten zich voornamelijk op het aanbidden van een god of godin terwijl in anderen geschriften worden bestudeerd of meditatie wordt beoefend. Er zijn zelfs nog ashrams waar oude en soms obscure technieken worden uitgevoerd zoals spijkerbedyoga, het halfnaakt mediteren in de sneeuw met een natte doek op het hoofd en interne reinigingstechnieken van de maag, keel en darm. Verder bestaat er het zogenaamde karmayoga, wat staat voor dienstbaarheid zonder eigenbelang, jnana yoga, wat de filosofische kant van yoga is, en raja yoga, wat een achtvoudig pad is dat begint met een strenge morele code en eindigt bij het bereiken van de verlichting. Al dit kan vallen onder de noemer yoga en uit een cocktail van al deze vormen en technieken ontstond zo’n 600 jaar geleden een systeem van lichaamsbewegingen dat erop gericht was het lichaam te ontdoen van onzuiverheden, het te leren controleren en voor te bereiden op het hogere pad van meditatie. Dit groeide uit tot wat de wereld tegenwoordig kent als yoga.
Hansa Yogendra, directrice van The Yoga Intitute in Mumbai, geeft aan dat de huidige yogapraktijken nog altijd hun roots hebben in de eeuwenoude spirituele wetenschap, maar dat ook de moderne stadsmens kan profiteren van de praktische voordelen van yoga zoals een meer gebalanceerd en vervuld leven, een sterke mentale en fysieke gezondheid en een levensstijl die je laat zien dat er meer is dan alleen werk, stress en smartphones. Toch is het volgens haar goed dat de technieken zijn gemoderniseerd en aangepast. ‘Een oldschool yogi kon uren- of misschien zelfs dagenlang op één been staan met zijn handen in de lucht. Als een gewone man dit probeert gaat het helemaal mis. Zijn lichaam is ongeschikt en zijn zenuwsysteem rusteloos. Zijn handen raken verlamd en zijn benen zouden opzwellen. De oude yogi’s leidden een leven van afzondering, zonder verantwoordelijkheden. Zij kunnen het zich veroorloven om all the way te gaan en te experimenteren met hun lichaam en geest. De moderne mens heeft die luxe niet, maar heeft yoga wellicht zelfs wel harder nodig dan deze oude yogi’s in hun grot. Onze geest en ons lichaam zitten vol opgekropte pijn,we hebben knopen in onze maag, benauwdheid, angst en soms zelfs ziekte. We beginnen daarom bij het begin, zonder de klassieke basisprincipes te vergeten.’ Volgens Yogendra zijn dit: goede lichaamsbeweging, goede ademhaling, een goed dieet, goede ontspanning en meditatie of zelfstudie. ‘Het zijn allemaal stappen op het pad van yoga en elke transformatie begint met die ene eerste stap. Als die voor veel moderne yogi’s op hun mat in een studio is, dan is dat wat mij betreft geweldig.’
Enkele populaire stromingen in de asanayoga zijn de kalmerende hathayoga van Sivananada, de op precisie en concentratie gerichte yoga van B.K.S. Iyengar en de hardcore ashtanga-vinyasa van Pattabhi Jois. Daarnaast zijn er nog tal van klassieke stromingen, tussenvormen en een wildgroei aan moderne yogasoorten als power yoga, yin yoga en hot yoga. Door de groeiende populariteit is yoga allang niet meer het exclusieve domein van spirituele zoekers en zijn er in recente jaren meer opmerkelijke stijlen op de markt verschenen als yoga met geiten, bieryoga, naakte yoga en acroyoga.
Yogascene Amsterdam
Volgens de Amsterdamse hathayogalerares Anne (32) bestaan er in Nederland grofweg twee soorten yogi’s. De groep die puur om het fysieke aspect op de mat staat en de groep die ook wil leren van de spirituele kant van yoga. ‘Het verschil tussen de twee groepen is nogal groot. In India beginnen en eindigen zelfs de meer fysieke yogavormen met het zingen van Sanskriet chants, maar als ik daar in Amsterdam mee aankom, zie ik mensen soms heel ongemakkelijk om zich heen kijken. Laatst liepen er zelfs twee meisjes gierend de zaal uit, wat voor de rest van de klas best vervelend was. Maar goed, gelukkig filtert het zichzelf vrij snel uit. Die twee meiden heb ik nooit meer teruggezien in mijn les terwijl de mensen die er wel voor open staan juist willen weten wat de chants voor diepere betekenis hebben.’
Een groot deel van de Nederlandse yogabeoefenaars geeft aan niet bijzonder geinteresseerd te zijn in India vanwege de reputatie als erg intens, gevaarlijk, vies en arm. Dit in combinatie met een air van mystiek en ongrijpbaarheid, wilde verhalen over goeroes in grotten, drieste ritjes in tuktuks door de sloppenwijken van Mumbai en groezelige currytentjes blijven ervoor zorgen dat India voor de meeste reizigers een stap te ver is. Toch is het imago van India aan de beterende hand door de economische ontwikkeling, verbeterde communicatie en internationale yogaleraren die hun studenten meenemen op yogareis. Plaatsen als Goa, de Himalaya en koloniale kuststadjes als Pondicherry trekken een groeiende stroom toeristen, evenals klassieke yogabastions als het zuidelijke Mysore en het noordelijke Rishikesh.
‘De meeste deelnemers aan mijn retreats willen yoga én reizen zegt ashtangadocente Rochelle (34), die yogavakanties organiseert in Azië. ‘Ze vinden het idee om op een tropische strand yoga te doen, het meest fantastische begin van hun reis. Dan komen ze echt even tot rust en bezinning na een jaar hard werken.’ Rochelle geeft aan dat haar studenten daarnaast ook het land willen ontdekken, lekker willen eten en genieten. ‘Als ik mijn retreat in een klassieke ashram met betonnen kamertjes en twee keer per dag een kwak rijst met linzen op een ijzeren bord zou organiseren, zou er geen mens op afkomen. Veel van deze reizigers kiest dan toch liever voor de wat meer gebaande paden en gaat voor een luxe yogavakantie in Costa Rica, Bali of Thailand vanwege de reputatie van rust, luxe en veiligheid.’ Rochelle denkt dat Nederlandse Indiagangers mensen zijn die toch al affiniteit hebben met het land en die open staan voor een wat meer avontuurlijke reis.
Ondanks de gestage 60.000 Nederlanders die jaarlijks naar India trekken voor een rondreis of het beoefenen van yoga, rust er nog altijd een stigma op het land. Anne merkt dit vooral wanneer ze lesgeeft buiten de randstad. ‘Ik moet in kleinere dorpen echt opletten dat ik niet teveel van de Indiaasheid van yoga in mijn lessen verweef, want dan krijg ik de kerkgangers achter mijn broek aan.’ Ook Anne’s student Dominique (24),klaagt dat haar familie er enorm op tegen is dat ze yoga doet, ondanks het feit dat het haar zichtbaar goed heeft gedaan. ‘Ze zijn gewoon ontzettend bang voor het plaatje van yoga: goeroes met baarden, beeldjesverering en vreemde rituelen en rare posities in strakke pakjes. Ik blijf ze zeggen dat het voor mij juist te maken heeft met het vinden van mijn eigen balans, maar het is vaak net alsof ik tegen een muur praat.’
Anne zegt het jammer te vinden dat yoga in de ogen van veel mensen zo’n misplaatste reputatie heeft. ‘Voor mij is yoga weliswaar een hele spirituele leefwijze, maar absoluut niet religieus. Als je het aan mij vraagt, is er niets hypocriets aan om als trouwe kerkganger yoga te beoefenen. Misschien word je er zelfs een betere christen van’, zegt ze vrolijk. ‘Ik denk dat het vooral het vreemde is waar mensen bang voor zijn, al merk ik dat mensen er al meer voor open staan dan vijf jaar geleden.’ Anne geeft aan allang blij te zijn dat het niet zo erg is als in Amerika, waar yogadocenten in de clinch raken met boze christenen die yoga zien als religieuze indoctrinatie en dreigen met rechtszaken.
Yoga in India
De Amerikaanse yogadocent Mark (36) zit aan de oever van de heilige Hindoerivier de Ganges in de stad Rishikesh, de officiele yogahoofdstad van India waar alcohol- en vleesconsumptie verboden is. Mark woont al tien jaar in India en heeft de zogenaamde yogascene sterk zien veranderden in die periode. ‘Daar verderop zitten de halfnaakte Israeliers, vlakbij de brug over de Ganges zit de Duitse bakkerij met hun luxe broodjes en de hipsteryogi’s met strakke pakjes zitten aan de overkant in het biologische café’, schampert de Amerikaan. ‘Natuurlijk was India altijd al een fenomeen onder hippies en het feit dat de nieuwe generatie yogi’s minder gevoelig is voor de conservatieve Indiase dresscode of bang is om te eten in de lokale kantines, betekent niet dat ze hier niks te zoeken hebben. Het lijkt alleen wat oppervlakkiger geworden te zijn. Een zogenaamde y.t.t.c. (yoga teacher training course, red.) moet je, zoals backpackers het zeggen: ‘gedaan’ hebben. Dit maakt het voor de serieuze zoeker soms wat moeilijk om niet in een klas met hasjrokende jonge toeristen terecht te komen. Daarnaast lijkt het of de kloof tussen de lokale bevolking en de yogi’s hierdoor is gegroeid.’ Tegelijkertijd zegt Mark dat dit verschil altijd al zichtbaar was omdat de meeste Indiërs pelgrimstochten maken naar plekken als Rishikesh om rituelen uit te voeren bij de rivier en om goden te vereren in een van de ashrams. De Indiërs die interesse hebben in het soort yoga waar de westerlingen voor komen, zijn volgens hem vaak stadsbewoners van goede huize die zich cultureel gezien soms beter verhouden tot de westerse toeristen dan tot hun eigen landgenoten die kaarsjes branden aan de Ganges. ‘Maar’, zegt Mark, ‘de voor ons vaak onbegrijpelijke rituelen in de tempels en aan de rivier dragen wel bij aan de mystiek van India en zorgen ervoor dat het land haar unieke kleur en spirituele imago behoudt.’
‘Het land van de yoga, spiritualiteit en misschien wel de geboortegrond van alle religies’, dacht ik dromerig bij mezelf vanuit mijn Amsterdamse appartement’, zegt ontwerpster Veerle (33). ‘Ik had een romantische fantasie over dat alle Indiërs mediteren, de zonnegroet doen aan de Ganges, koeien knuffelen en op zijn minst vegetarisch zijn.’ Eenmaal in India kwam Veerle er echter gauw achter dat dit niet het geval is. ‘Dit is het land van grote contrasten. Het is lawaaiig en intens, sereen en spiritueel tegelijk en de mensen belichamen dat op een manier die ik nog steeds niet helemaal begrijp. Maar een ding is zeker, de gemiddelde Indiër heeft nog nooit gemediteerd of yoga gedaan op de manier zoals ik dacht.’
Yogatoeristen in India komen af op het enorme aanbod aan spirituele activiteiten dat gaat van ayurvedische behandelingen in een luxe spa tot handlezingen bij waarzeggers in donkere hutjes, het vinden van een verlichte goeroe of voor de populaire 30-daagse opleidingen tot asanaleraar. Dit mysterieuze plaatje waar westerse toeristen voor komen in combinatie met de angst voor India en de slechte en chaotische online vertegenwoordiging van het aanbod aan yogascholen, dragen bij aan het feit dat de markt voor yogatrainingen erg onoverzichtelijk is voor nieuwe Indiagangers. Het kostenplaatje van het enorme aanbod aan trainingen loopt van enkele honderden euro’s tot enkele duizenden en veel aspirant-leraren klagen erover hoe moeilijk het is om vanuit Nederland een goede, betrouwbare en betaalbare opleiding te vinden. In dit onoverzichtelijke landschap van vraag en aanbod wordt er grof geld verdiend aan spirituele zoekers en liggen er volgens Mark talloze scams de loer voor de naieve ‘soul seeker’, die daarom vaak liever twee keer zoveel betaalt en gaat voor de ogenschijnlijk veiligere en meer westers georiënteerde scholen.
Mark geeft aan dat yoga big business is geworden en dat de helft van de scholen niet eens is gecertificeerd. ‘Dit betekent dat elke Indiër die wat Sanskriet kan mompelen, wat ingewikkelde filosofische termen kan rondslingeren en een paar cool uitziende poses kan doen een yogaschool kan openen. Dit kan niet alleen leiden tot oplichterij, maar het kan zelfs gevaarlijk zijn om je lichamelijk en geestelijk over te geven aan zo’n zogenaamde yogi. Het zijn vaak dit soort pseudoschooltjes waar de schandalen vandaan komen over handtastelijke leraren en psychologische indoctrinatie, wat echt een smet aanbrengt op de zuiverheid van deze oude levenskunst.’
Naast Mark zit de kersverse Indiaganger David (31). Hij beaamt het verhaal over de chaos en vertelt dat de les van het loslaten al begon voor hij goed en wel in India was, aangezien de yogaschool van zijn keuze niet op mails reageerde nadat hij betaald had, wat hem zelfs af deed vragen of hij niet was opgelicht. ’Tot ik aankwam in het centrum. Ik werd met open armen ontvangen en de kwaliteit van het programma was geweldig. Zo’n diepe onderdompeling in yoga had ik thuis nooit kunnen vinden. Door hier te zijn krijg je de complete ervaring op je bord, inclusief het lekkere eten!’ Beide mannen zijn het erover eens dat deze spirituele x-factor westerlingen naar India zal blijven trekken. Maar wat dit precies is, vind David moeilijk te zeggen. ‘Het is religiositeit die breder gaat dan beperkende termen als god, geloof, hemel en aarde en leven en dood. Hoewel er veel blind geloof is in India zit spiritualiteit de mensen hier in het bloed. Zo zat ik gisteren ineens in een diep gesprek over de betekenis van het leven met een oude theeverkoper in zijn stalletje. Dat zou in Europa niet zo snel gebeuren.’
Voor veel westerse yogi’s zijn de trainingen inhoudelijk vaak een intense onderdompeling in een totaal nieuwe wereld. De Vlaamse Liza (30) vertelt dat het vooral ligt aan de school die je kiest. ‘In sommige trainingen zit je na de les met zijn allen bij het zwembad met een mangoshake, maar bij veel scholen moet je je echt overgeven aan een strikte ashramdiscipline die begint met een strenge dresscode, een telefoonregime, avondklok en overgave aan een cultuur waar je niet bekend mee bent. Het was echt totaal anders dan de studio waar ik in Antwerpen heen ga. Je stapt het vliegtuig uit en een dag later zit je ineens in een hete ruimte voor een Indiase leraar die onverstaanbare teksten chant voordat de les begon. Wanneer we moe zijn aan het eind van de dag krijgen we ook nog een brok filosofie te verstouwen waar je u tegen zegt en waar ik in het begin geen touw aan vast kon knopen.’ Liza vertelt dat sommige medestudenten zelfs boos werden omdat ze alles precies wilden begrijpen en elk woordje drie keer om wilden keren voordat ze het enigszins konden accepteren. ‘Gelukkig had ik mezelf voorgenomen om het gewoon op me af te laten komen en dat heeft geholpen om er doorheen te komen. Wij westerlingen zijn zo atheïstisch en sceptisch ingesteld dat het bijna krampachtig is. Hier in India zit die soepelheid meer bij de mensen in het bloed. Niet alleen de soepelheid om ingewikkelde poses aan te nemen, maar ook om de filosofie te accepteren. Of beter gezegd, te voelen. Want veel ervan gaat ons rationele brein te boven. Dat zegt onze leraar ook altijd. Op het pad van yoga overstijg je dat wat weetbaar is, maar daar gaan veel westerlingen natuurlijk ontzettend van steigeren. Daarom is het zo belangrijk om een goede leraar te vinden en helaas bepaalt het bedrag dat je betaalt niet de kwaliteit.’
Zo is er voor zo’n 325 euro de maandlange training van de Swami Krishnananda Yogashala terwijl je voor de Happy Ho Yoga and Meditation Retreat ongeveer hetzelfde bedrag per dag betaalt. Ook zijn er de 30-daagse lerarenopleidingen in de beroemde scholen van Sadhguru en Ravi Shankar voor enkele duizenden euro’s per maand en in de hoogste prijsklasse zelfs de de 4500 euro kostende ashtangatraining van de Canadese docente Shelley Tomczyk. Al deze yogascholen staan erg goed aangeschreven en laten zien dat het aanbod enorm is. Het ligt vooral aan de specifieke wensen van de student wat betreft stijl, luxeniveau en intensiteit.
