Corona in Indonesië
De Kanttekening
Nadat de Indonesische autoriteiten eindelijk inzagen dat bidden, tropische hitte en traditionele geneeswijzen het coronavirus niet zouden stoppen, werden er langzaam maatregelen genomen om verspreiding in het dichtbevolkte land tegen te gaan. Een ervan was het beteugelen van de zogenaamde mudik, de jaarlijkse ‘exodus’ in de ramadanmaand waarbij Indonesiërs massaal terugkeren naar hun geboortedorp voor de feestdagen. Door de reisrestricties zijn tienduizenden gelovigen vast komen te zitten en zijn zij begonnen aan een eenzame vastenmaand.
De maatregelen tegen de verspreiding van het coronavirus hebben de gemoederen flink opgeschud in het grootste moslimland ter wereld. Met gesloten moskeeën, reisrestricties en een verbod op samenscholing is het voor veel gelovigen een grote schok om niet deel te kunnen nemen aan kernactiviteiten van de ramadan als familiebezoek, liefdadigheid, gebed en gemeenschapsgevoel. Niet alleen het voor moslimmannen verplichte vrijdaggebed, maar ook de dagelijkse avondgebeden, de gezamenlijke vastenmaaltijd en ramadan-markten zijn in veel provincies opgeschort waardoor Indonesische moslims de vastenmaand op totaal andere wijze doorbrengen dan gebruikelijk.
Religieuze autoriteiten, islamitische rechtsgeleerden en de Indonesische overheid hebben moslims gevraagd om thuis te bidden en zich te onthouden van massale samenkomst. Ook riepen de imams samen met de Wereldgezondheidsorganisatie gelovigen op om de avondmaaltijd te delen in kleine kring. In april gaf de grootste organisatie van islamitische rechtsgeleerden een juridisch advies, ofwel een fatwa, over verplichte gebeden tijdens de pandemie en adviseerde moslims in gebieden waar COVID-19 zich oncontroleerbaar had verspreid om groepsgebeden niet uit te voeren totdat de situatie weer normaal is.
Gestrande arbeiders
Op 21 april, drie dagen voor het begin van de vastenmaand, besloot de regering om de jaarlijkse ramadan-exodus naar het platteland te verbieden. De reisrestricties hebben ervoor gezorgd dat miljoenen arbeidsmigranten in Jakarta en andere grote steden vast zijn komen te zitten. Onder normale omstandigheden zouden veel van hen een groot deel van de maand niet werken en naar hun geboortedorp terugkeren. Jaarlijks gaat dit om maar liefst twintig miljoen mensen die deze terugreis maken vanuit Jakarta en het omliggende verstedelijkt gebied. Nu zitten zij opgesloten in de stad zonder werk en inkomen waardoor het leven voor veel van deze werkloos geworden dagloners onbetaalbaar is geworden.
Door hun karige salaris en relatief hoge leefkosten in miljoenensteden Jakarta en Surabaya staat de Indonesische arbeidsmigranten een zware en eenzame maand te wachten. Cak (36) uit Kalimantan werkt in een voorstad van Jakarta als krattensjouwer in een drukke haven, maar toen zijn baan ineens verdween door de restricties en zijn terugkeer naar huis verboden werd, kwam hij vast te zitten in zijn kleine kamertje. ‘Mijn huur is 800.000 rupiah (50 euro) per maand en als ik geen inkomen heb, kan ik dat simpelweg niet betalen. Normaal gesproken is ramadan de enige keer per jaar dat ik naar huis kan, omdat ik de rest van het jaar moet werken om geld te verdienen voor de opvoeding van mijn kinderen. Nu ik niet kan gaan kan ik pas volgend jaar weer, wat betekent dat ik mijn ouders, vrouw en kinderen twee jaar lang niet zie.’
Gebrekkige handhaving
In plaats van een totale lockdown wordt er door de provincies zelf besloten welke maatregelen er ingevoerd moeten worden. Aangezien Indonesië bestaat uit duizenden eilanden is de situatie overal anders en is de verspreiding van het virus op de kleinere en minder dichtbevolkte eilanden makkelijker in te dammen dan elders. Ondanks dat de restricties per gebied verschillen is openbaar vervoer in het hele land gelimiteerd, mogen restaurants alleen afhaalmaaltijden leveren en moeten niet-essentiele winkels gesloten blijven. Op markten moet social distancing worden gehouden en maskers zijn door het hele land verplicht. Vooral in de hoofdstad Jakarta, met bijna veertig procent procent van de gevallen, zijn grootschalige restricties van kracht tot eind mei. Maar of mensen zich hieraan houden is een tweede. Ondanks een verbod op samenscholing lijkt de handhaving chaotisch te verlopen en is het nog relatief druk op straat. Veel mensen kiezen er nog altijd massaal voor om tegen de regels in naar hun werk te gaan uit angst om hun baan te verliezen. Ook zijn groepen arbeidsmigranten ondanks het verbod op de exodus al wekenlang verwikkeld in een kat-en-muisspel met de politie omdat ze koste wat kost thuis willen zijn voor het Suikerfeest op 23 mei. De illegale reizigers proberen checkpoints te omzeilen, verstoppen zich in vrachtwagencontainers of proberen simpelweg te voet in hun geboorteplaats te komen.
Valse veiligheid
Indonesië reageerde traag op de komst van het coronavirus en kampt nu met de gevolgen. Terwijl in de rest van de wereld het virus om zich heen greep werden er nauwelijks maatregelen genomen en riep president Joko Widodo mensen op om vooral djamu te blijven drinken, een traditioneel medicinaal drankje met verschillende wortelsoorten, boomschors, bloemen en zaden.
Politiek analist Kadek (48) uit Jakarta beschuldigt de overheid van spelen met vuur. ‘Als het virus overal ter wereld genadeloos toeslaat, zowel in moslimlanden als in niet-moslimlanden, hoe kun je dan zo laks optreden en zeggen dat gebed en kruidendrankjes het virus wel tegen zullen houden? Zeker gezien de staat waarin ons zorgstelsel verkeert, hadden er veel eerder preventieve maatregelen genomen moeten worden. Nu zijn er enorme uitbraken op Java, een van de dichtstbevolkte gebieden ter wereld en heeft het virus de kans gehad zich te verspreiden over het hele land.’
Momenteel heeft Indonesië na Singapore het hoogste aantal besmettingen van Zuidoost-Azië met 14.749 gemelde besmettingen en 991 doden. Dit is op een bevolking van 267 miljoen relatief weinig, maar verhult volgens virologen het werkelijke aantal doordat Indonesië een van de laagste testcijfers ter wereld heeft. Daarom zijn de door de overheid gepresenteerde statistieken volgens viroloog Solikin (49) totaal onrealistisch. ‘De cijfers geven mensen een vals gevoel van veiligheid waardoor veel Indonesiërs hardnekkig blijven geloven dat ons land beschermd wordt door een bovennatuurlijke macht. Tot nu toe zijn er per miljoen inwoners slechts 604 getest, logisch dat het gerapporteerde aantal zo laag is. Als je het mogelijke verloop vergelijkt met een land als India, dat ook traag reageerde, dichtbevolkt is en een slecht zorgsysteem heeft, zouden we af kunnen stevenen op een grote ramp. Met de ontdekking van nieuwe besmettingsclusters door het hele land, halfbakken maatregelen en het feit dat de grote piek in de meeste gebieden nog verwacht wordt is dit de tijd voor de overheid en religieus leiders om daadkracht te tonen.’
Volgens een berekening van de De Universiteit van Indonesië zou het dodenaantal de komende maanden op kunnen lopen tot 140.000 en het aantal besmettingen tot 1.5 miljoen als de overheid geen strenge maatregelen treft en deze ook effectief handhaaft. Ook journalisten van persbureau Reuters vermoedden dat het gemelde aantal doden ruim drie keer hoger ligt dan wat de overheid meldt.
Achmad Yurianto, woordvoerder van het nationale Covid-19-crisisteam ontkent noch bevestigt deze aantijgingen en geeft aan dat een groot deel van de tienduizenden verdachte coronapatiënten niet is getest vanwege de trage verwerking en enorm personeelstekort in de slecht-bevoorraadde laboratoria. Veel van deze vermoede coronapatiënten overleden simpelweg voordat hun testresultaten binnen waren. ‘Als de laboratoria duizenden samples hebben om te testen, aan wie geven ze dan prioriteit? Juist, aan hen die nog in leven zijn’, zei Yurianto in een interview met Reuters.
Gevaarlijke groepsgebeden
Ondanks dat de overheid de bestrijding van het virus inmiddels serieus is gaan nemen, zijn er vanuit de religieuze hoek nog altijd leiders die de angst voor het virus in de wind slaan en hun volgelingen oproepen samen te bidden om zich te beschermen. Zo beweerde gouverneur Nova Iriansyah van het streng gelovige Atjeh, dat mensen door bidden en het volgen van de shariawetten de verspreiding van het virus kunnen voorkomen. Bovendien drong hij er op aan alle vormen van immoraliteit te vermijden. Nog altijd komen er dagelijks duizenden gelovigen samen in de Grote Moskee van Baiturrahman in het centrum van de provinciehoofdstad Banda Atjeh waardoor virologen vrezen dat Atjeh het centrum kan worden van een nieuw infectiecluster.
Safrizal Rahman, voorzitter van de Indonesische Vereniging van Artsen in Atjeh, zegt dat het negeren van social distancing in moskeeën een groot gevaar met zich meebrengt, omdat de verspreiding van het coronavirus plaatsvindt als gevolg van nauwe interactie tussen mensen. Rahman vreest dat de collectieve gebeden en andere gemeenschappelijke religieuze activiteiten in Atjeh kunnen zorgen voor nieuwe brandhaarden zoals ook het geval was in landen als Zuid-Korea en India. ‘De gebrekkige maatregelen in Atjeh kunnen niet worden gerechtvaardigd. We bevinden ons in het midden van een crisis. Natuurlijk respecteren we religieuze sentimenten, maar er zijn al aanbevelingen gedaan door de islamitische autoriteiten over het veilig uitvoeren van de ramadangebeden. We doen daarom een dringend beroep op de regering van Atjeh om de bijeenkomsten te stoppen.’
Gezond verstand
‘Een oude man vroeg ooit aan onze profeet Mohammed of hij zijn kameel zonder hem vast te binden achter kon laten in de woestijn en kon vertrouwen op God’, vertelt muzikant Arif (33) uit Atjeh. ‘Mohammed antwoordde met de beroemde woorden: “Bind eerst je kameel vast en vertrouw dan op God.” Door blind geloof raak je je kameel kwijt’, lacht Arif, ‘en nog meer dan dat als we nu niet de juiste voorzorgsmaatregelen nemen. We moeten alles doen dat binnen onze macht valt zodat we de rest uit handen kunnen geven. Ik durf het bijna niet te zeggen’, vervolgt Arif, ‘maar we zouden nu echt niet naar de moskee moeten gaan of er zelfs maar over denken ons grote familienetwerk te bezoeken. Ik ben moslim en het doet me enorm veel pijn om de vastenmaand in isolatie te moeten doormaken, maar we moeten ons gezond verstand gebruiken, ook in ons geloof.’
‘Ik geloof zeker dat God of de natuur dit virus op ons af heeft geroepen’, vult zijn zus Yeni (36) aan, maar de verspreiding ervan ligt wel degelijk in onze handen. De Koran zegt dat wanneer er een epidemie uitbreekt in een land je hier niet moet komen en als je zelf in dit land bent, je beter thuis kunt blijven. Waarom kunnen we dit simpele advies niet gewoon volgen?’
Arif ziet deze periode juist als een kans om dit soort waarheden te vinden in de Koran. ‘Ramadan is een maand van contemplatie en bezinning, om even uit de molen van het dagelijks leven te stappen. Ik neem de tijd om met mijn dochter de Koran te lezen en vooral de verzen die op dit moment van toepassing zijn. Zo werd ons 1400 jaar geleden al verteld dat reinheid de helft van ons geloof is en dat we onze persoonlijke hygiëne strikt moeten bewaken.’
Veel moslims voelen zich in conflict over de noodzaak om enerzijds social distancing toe te passen en de behoefte om dicht bij familie en familieleden te zijn voor troost en ondersteuning. Voor hen die een eenzame ramadan thuis moeten doormaken zijn er initiatieven gestart om gebeden en preken bij te wonen via Facebook, Youtube en Zoom. Ook de populaire app Gojek biedt gelovigen digitale steun in de vorm van online gebeden, informatie en preken. Gojek maakt eveneens campagne voor het geven van liefdadigheid, wat voor moslims verplicht is tijdens ramadan. In plaats van het distribueren van maaltijden aan armen tijdens de vastenmaand, vragen organisaties nu om een financiële donatie om de distributie veilig en met minder besmettingsgevaar te laten plaatsvinden.
Studente Betahari (22) uit Java gebruikt de Gojek-app dagelijks en ziet het probleem niet zo. Ze mist deze ramadan vooral het met zijn allen naar de moskee gaan, het snacken en struinen over de avondmarkt en het roddelen met vriendinnen achteraf. Maar volgens haar heeft het virus ook goede dingen gebracht voor deze vastenmaand. ‘Doordat we nu zonder werk thuiszitten met het hele gezin kunnen we ons nog meer dan normaal met elkaar verbinden en stilstaan bij onze toekomstplannen. Een ander voordeel voor de vrouwen in het huis is dat we nu niet voor dertig man hoeven te koken, maar alleen voor ons eigen huishouden. Daardoor is deze ramadan een stuk minder hectisch dan normaal en is de stemming veel relaxter thuis.’
