De Kanttekening
Indiase cinema is de grootste filmindustrie ter wereld, trekt dagelijks rond de 15 miljoen bezoekers en produceert zo’n 1800 speelfilms per jaar. Waar film in het grootste deel van de wereld voornamelijk om kunst en entertainment draait, is het voor Indiërs een essentieel onderdeel van hoe zij zichzelf en de wereld om zich heen bekijken. De invloed van Bollywood en andere regionale productiecentra raakt de kern van het bestaan in elk facet van de maatschappij. Van tempels gewijd aan filmsterren tot vergaande politieke invloed en van schoonheidsideaal tot seksuele mores, Bollywood heeft een bepalende stem en laat zien welke richting India op gaat.
Voor de Sathyambioscoop in het centrum van de zuidelijke stad Chennai heeft zich een groepje vrouwen in kleurrijke sari’s verzameld rondom de poster van acteur Ajith Kumar. Ondanks dat de deuren pas rond het middaguur opengaan, staat het groepje hier vlak na zonsopkomst religieuze chants te zingen. Een van de vrouwen stapt richting de poster van de filmster en giet er ritueel een kommetje melk overheen. Haar buurvrouw gooit handjes bloemen over het druipende stuk karton terwijl op de grond boterlampjes branden. Kaartjesverkoper Sateesh (24) vertelt dat het altijd zo gaat. ‘Op de dag van de première staan hier mensen voor deur met melk en bloemkransen en lopen ritueel rondjes om de poster heen. Deze puja, een ritueel dat bijna elke hindoe ’s ochtends vroeg thuis uitvoert ter verering van de goden, gebeurt hier voor filmsterren. Na de film rijden fans soms met toeterende auto’s in een stoet door de straten, sommigen met levensgrote afbeeldingen van de acteurs op hun voertuig geverfd.’
Films en filmsterren genieten een ongeëvenaarde status in India, hebben een enorme invloed op de nationale psyche en worden gezien als de motor achter de modernisering van het land. Bollywood biedt een deur naar de buitenwereld voor mensen die niets kennen dan hun eigen dorp en een verfrissende zelfreflectie voor moderne stadsmensen. Volgens filmwetenschapper Ajeesh (39) is Bollywood de schouder waar je op uithuilt, de stille hoop op een onmogelijke liefde, de wijze vader die je met beide benen op de grond zet, de sterke moeder die je advies geeft over het leven, de zus die je vertelt wat je aan moet naar een feestje en de grote broer die je meeneemt op avontuur. ‘De invloed die films hebben kan simpelweg niet onderschat worden. We ademen Bollywood, dromen Bollywood en volgen trouw haar trends en adviezen.’
Het gebruik van de naam Bollywood als synoniem voor Indiase cinema is volgens Ajeesh acceptabel in internationale context, mits mensen op de hoogte zijn van het feit dat de Indiase filmindustrie veel meer omvat dan Mumbai alleen. ‘Ons land kent tientallen filmproductiecentra met elk hun unieke stijl, taal en cultureel referentiekader, maar met een vergelijkbare invloed op hun fans en volgers.’
Psychologe Shirpa (29) ziet in deze impact van films een positieve en negatieve kant. ‘De gemiddelde Indiër gaat naar de bioscoop omdat ze hun hoop en dromen op het scherm willen zien. Alles wat ze niet in het echte leven kunnen doen of krijgen, zien ze terug in hun filmhelden. Heel even voelen ze zich net zo groots, dapper en succesvol als hun favoriete acteurs en vereenzelvigen zich met de heldendaden die verricht worden voor familie, het vaderland en soms zelfs voor God. Iemand die in zijn eigen leven onderdrukt wordt wil zien dat de filmster de slechteriken verslaat, een krachtig antwoord geeft aan zijn baas of eindelijk eens voor zichzelf opkomt tegenover zijn ouders. Kortom, films kunnen je de grootste waanideeën geven of je inspireren je dromen te volgen.’
Deze wens om dromen in vervulling te brengen blijft voeding voor filmmakers, die de massa precies de realiteit geven waar deze om vraagt. Daarbij voelt de industrie enerzijds aan waar de samenleving naar toe beweegt of neemt zelf het voortouw om nieuwe thema’s op tafel te brengen. Door het behoud van deze dynamische wisselwerking met de maatschappij blijft het publiek zich identificeren met de films. In een gestaag moderniserend India is de filmindustrie een belangrijke graadmeter voor de richting die het land in slaat en fungeert Bollywood niet alleen als entertainer, maar tevens als trendsetter, activist en provocateur. Zo heeft cinema een enorme rol gespeeld in de emancipatie van vrouwen, openheid over seksualiteit en het verminderen van het stigma op lage kasten. Tegelijkertijd draagt het volgens Shirpa ook bij aan cultuurverschraling: ‘Onze films presenteren niet-Indiase kleding als de nieuwe standaard, bestempelen relatief losbandige seksuele mores als cool en zetten het Engels neer als de taal van succes tegenover onze lokale talen.’
Indiase films zijn al bijna honderd jaar een weerspiegeling van de thema’s die spelen in de maatschappij. Van de drang naar onafhankelijkheid die in verhulde vorm de rode draad vormde van films in de jaren dertig en veertig tot producties die de keerzijde van verstedelijking lieten zien in de jaren vijftig. In de jaren zestig beleefde de Indiase filmindustrie een gouden tijd waarin de unieke eigenschappen van Bollywoodfilms werden verankerd in de zogenaamde masalafilm, een vrije blend van romantiek, melodrama, muziek, actie en komedie. Het standaardscenario bevat een held die eigenhandig de bad guys te lijf gaat en er vandoor gaat met het meisje van zijn dromen na een rollercoaster aan drama en familieproblemen. Veelgebruikte ingrediënten in de masalafilm zijn onmogelijke liefde, plotsklapse armoede of rijkdom, ingewikkelde familiebanden, corruptie en opoffering en er zijn maar weinig films waar niet minstens drie of vier extatische musicalnummers in voorkomen.
Vanaf de jaren zeventig begon er tevens een maatschappijkritisch genre te ontstaan, dat bekend stond als Mumbai noir. Deze films toonden massale ontevredenheid, desillusie, armoede, corruptie, criminaliteit en de ongekende groei van sloppenwijken. In een complexe, multi-etnische en traditionele samenleving waarin veel mensen niet voor zichzelf op kunnen komen, groeide dit soort films uit tot een populair medium waarin maatschappelijke problemen op subtiele wijze werden aangekaart.
Waar Bollywood zich in het verleden richtte op geschiedenis en mythologie om haar milde, moralistische en vaak romantische boodschap over te brengen, zijn er sinds de opkomst van Mumbai noir steeds vaker gevoelige maatschappelijke issues onder het licht gebracht. De harde werkelijkheid van het leven in India wordt niet langer geschuwd en thema’s als het kastesysteem, homoseksualiteit en polygamie komen via het scherm de huiskamers van traditionele middenklassegezinnen binnen. Zo ging in de staat Rajasthan het aantal kinderhuwelijken zichtbaar achteruit na de film Parched (2015)omdat het krachtig neergezette plaatje van onderdrukking van dorpsvrouwen voor veel discussie en opschudding zorgde in alle lagen van de samenleving.
Ondanks de kritische toon die de industrie heeft getoond in recente jaren, blijft het de afgelopen jaren angstvallig stil in Bollywood als het gaat om politiek gevoelige thema’s. Sinds de hindoenationalistische partij van premier Narendra Modi aan de macht kwam, heeft Bollywood zich nauwelijks van haar kritische kant laten zien en domineerden patriottistische films. Een sterk voorbeeld daarvan is Uri: The Surgical Strike (2019), over de waargebeurde wraakactie van het Indiase leger tegen Pakistan na een aanval op een legerbasis in Kashmir. Door het nationalistische karakter van de film, de afspiegeling van India als rechtvaardig en sterk en het feel-good wraakthema jegens aartsvijand Pakistan werd Uri een van de grootste kaskrakers van het jaar en galmden bioscopen door het hele land met ‘Bharat mata ki jai’;glorie aan ons moederland.
Hoewel de kloof tussen hindoes en niet-hindoes groter lijkt te worden, zijn er toch films verschenen over huwelijken tussen moslims en hindoes. Journaliste Isha (33) noemt de kaskraker Veer en Zara (2004) als voorbeeld waarin etnische en religieuze grenzen worden getrotseerd door liefde en respect. ‘Door dit soort films krijgt het publiek een heel ander plaatje te zien van een cultuur waar ze helemaal niets van weten. Veel Indiërs kennen andere gemeenschappen, kasten en culturen slechts door misplaatste vastgeroeste stereotyperingen. Films hebben de potentie om deze te doorbreken en een andere kant laten zien.’
Ook de Britse hoogleraar Indiase cultuur en film Rachel Dwyer verbaast zich in haar boek Bollywood’s India over hoe in Veer and Zara de Pakistaanse, islamitische Zara de as van haar nanny, die een sikh was, komt uitstrooien in India en verliefd wordt op de hindoeïstische Veer. En ook dat de film Mother India uit 1957, die iconisch was in de vorming van de nationale identiteit na de onafhankelijkheid, geregisseerd werd door een moslim.
Tevens beschrijft Dwyer hoe het ritueel van joota chupai, ofwel het stelen van de schoenen van de bruidegom tijdens de trouwceremonie, een nationale hit werd door de films Hum Aapke Hain Kaun (1994). Filmfanate Karishma (39) vertelt lachend dat sinds het verschijnen van deze film geen bruiloft in India meer hetzelfde was. ‘Het idee van de grootste Indiase bruiloft was geboren door het zien van de welgestelde families in de film. Ondanks dat onze culturen enorm verschillen, zag je van het zuidelijke Kerala tot in de West-Bengalen tradities opkomen waarin bruidsmeisjes dagenlang dansjes oefenden, wel vijf verschillende outfits wilden voor het feest en natuurlijk het stelen van schoenen, wat voorheen slechts een regionaal gebruik was in delen van Noord-India.’
Het huwelijk als summum van liefde heeft in Bollywood grootse vormen aangenomen die niet alleen hun weerslag hebben gehad op de schaal van bruiloften, maar ook op het plaatje van liefde zelf. Volgens bouwkundestudent Tripti (22) komen ideeën over wat liefde, verliefdheid, seks en relaties zijn voor een groot deel van de Indiërs uitsluitend vanuit de filmwereld. ‘Behalve met onze beste vrienden praten we met niemand over dit soort dingen, maar het probleem met deze vrienden is dat zij net zo spoorloos zijn als wij’, lacht ze. ‘Van onze ouders, leraren en zelfs broers en zussen horen we niets. Het blijft een soort taboe. Zelfs al kijk je samen naar films over romantiek.’
De consequentie van deze enorme maatschappelijke onwetendheid zorgt ervoor dat veel jongeren opgroeien met een enorm vertekend beeld van wat liefde, relaties en seks betekenen. Medicijnstudente Aditi (24) is van mening dat Bollywood nog altijd het beeld bevestigd van relaties met een dominante man en onderdanige vrouw. ‘Dit is weliswaar al eeuwenlang de realiteit in India, maar de films geven er een gouden randje aan en presenteren deze relaties als iets magisch. Door dit plaatje geloven jonge vrouwen dat dit de enige manier is om een gelukkige relatie in stand te houden en blijven zij zich schikken aan de onderdrukking.’
Volgens journalist Vikash (50) leeft onder veel mannen het geloof dat als je een meisje maar lang genoeg lastigvalt, ze vanzelf valt voor je vastberadenheid. ‘Ze denken dat iemand ongegeneerd aanstaren gelijk staat aan onschuldig flirten en dat ze net als in de films als halve psychopaat achter meisjes aan kunnen zitten. Daarnaast ervaren deze mannen een gevoel van recht en eigenaarschap dat soms tot een gewelddadig uiterste wordt gedreven. Hierin is het oude model van Bollywood’s hofmakerij te zien waarin een meisje als slecht werd neergezet als ze niet inging op de avances van de hoofdacteur.’
Ondanks het vasthouden aan traditionele stereotypes heeft de industrie veel invloed gehad op de acceptatie van verschuivende normen en waarden op gebied van liefde en intimiteit. Zo werd seks voor het huwelijk genormaliseerd door films als Katti Batti (2015) waarin niet alleen seks voor het huwelijk voorkomt, maar ook het ongehuwd samenwonen en problemen van een modern stel in India. Ook werden thema’s als aanranding en groepsverkrachting aangekaart in recente producties, doorbrak Baabul (2006) het taboe op hertrouwen voor weduwen en zijn er de afgelopen jaren films verschenen als Girlfriend (2004) met openlijk homoseksuele scenes erin. Toch blijft er een air van preutsheid hangen, is zoenen nog steeds vrij ongebruikelijk en wordt zelfs het woord seks amper gebruikt.
Ook het controversiële onderwerp van het niet-gearrangeerde huwelijk, een love marriage genoemd, is door Bollywood bespreekbaar gemaakt door de kaskraker Dilwale Dulhaniya Le Jayenge uit 1995. In de film komen frictie en conversaties tussen het oude en nieuwe India sterk naar voren aangezien beide hoofdrolspelers Indiërs zijn die opgroeien in Londen, waardoor ze hun eigen cultuur in een ander licht bekijken en andere ideeën hebben dan hun traditionele ouders over vrijheid en liefde. Toch eindigt de film in een ultiem Indiaas compromis, waarin de familiewaarden en tradities gerespecteerd worden, maar de twee geliefden toch met elkaar mogen trouwen. De film bracht een ongekende hype teweeg en werd een van de langstlopende producties uit de Indiase filmgeschiedenis en draaide meer dan twintig jaar onafgebroken in bioscopen door het hele land.
De invloed van acteurs blijft niet beperkt tot alleen het scherm. Fans kijken smachtend uit naar het stemadvies van hun idool en laten zich leiden tot aanbevelingen over de meest willekeurige greep aan consumptiegoederen, van goedkope pruimtabak tot minirokjes en van whiteningcreme tot instant noedels. Een van de meest geziene acteurs op billboards is de legendarische Amitabh Bachchan, die schitterde in bijna 200 Bollywoodfilms. Zijn populariteit steeg in de jaren zeventig tot zulke hoogten dat fans in Kolkata een tempel aan hem wijdden met op de muur geschreven: sorry God, we aanbidden Amitabh meer dan U.
De bouwer van de tempel Sanjay verklaarde tegenover de Indian Times dat de acteur op de hoogte is van het bestaan van de tempel, maar hem nooit bezocht heeft. ‘Toch zal ik hem nooit vragen om te komen. Je kan God toch niet vragen om zijn eigen tempel te bezoeken?’
